De gemeenteraadsverkiezingen van 2024 in Vlaanderen staan voor de deur, en dit jaar beloven ze anders te worden dan ooit tevoren. Naast de afschaffing van de opkomstplicht, zijn er een aantal opvallende nieuwigheden die zowel kiezers als politici dwingen om zich aan te passen aan een vernieuwde politieke dynamiek. Wat betekenen deze veranderingen? En hoe zullen ze het politieke landschap beïnvloeden?
1. Stemrecht vervangt opkomstplicht
Misschien wel de meest in het oog springende verandering is dat de opkomstplicht wordt omgezet naar een stemrecht. Voorheen was iedere burger verplicht om naar de stembus te gaan, ook al kon je kiezen om blanco te stemmen. Vanaf 2024 is dat anders: je bent niet langer verplicht om überhaupt te gaan stemmen.
Is dit een goede verandering? Volgens professor Herwig Reynaert van de UGent is het afschaffen van de opkomstplicht op zich niet problematisch, zolang de kiezers die naar de stembus trekken een representatief beeld van de bevolking blijven vormen. Maar hij waarschuwt ook: “Bepaalde groepen zoals laaggeschoolden of mensen uit minderheidsgroepen zullen waarschijnlijk minder geneigd zijn om te stemmen.”
Het is een verandering die de campagnes van politieke partijen aanzienlijk kan beïnvloeden. Politici zullen niet alleen hun standpunten moeten verkopen, maar ook actief kiezers moeten overtuigen om überhaupt te gaan stemmen. Een dubbele uitdaging die de politieke speelruimte aanzienlijk kan verschuiven.
2. De populairste politicus krijgt het initiatiefrecht
Een andere ingrijpende wijziging is dat de politicus met de meeste voorkeursstemmen op de grootste lijst nu het initiatiefrecht krijgt om een meerderheid te vormen. Als deze persoon er binnen twee weken niet in slaagt om een coalitie te smeden, gaat het recht naar de volgende grootste partij. Deze maatregel moet voorakkoorden tegengaan en de verkiezingsuitslag transparanter maken.
Professor Reynaert is niet per se tegen voorakkoorden. “Het is normaal dat partijen met elkaar praten en afspraken maken. Maar het nieuwe systeem moet ervoor zorgen dat de kiezer meer invloed krijgt op wie er uiteindelijk burgemeester wordt,” zegt hij.
3. Lokale politiek wordt aantrekkelijker
Opvallend is dat steeds meer nationale politici zich richten op lokale verkiezingen. Namen zoals Björn Rzoska (Groen) en Bart Tommelein (Open VLD) zijn prominent aanwezig op lokale lijsten. Het lijkt alsof de lokale politiek aan populariteit wint.
Professor Reynaert ziet deze trend echter als een constante in de Belgische politiek. “Het is altijd al zo geweest dat politici lokaal actief willen zijn. Het geeft hen directe invloed en zichtbaarheid. Bovendien kunnen ze strategisch denken: als ze op nationaal vlak minder kansen hebben, is een lokale positie een goed alternatief.”
4. Nieuwe verdeling van lijststemmen
Ook het systeem van lijststemmen ondergaat een verandering. Waar voorheen de lijststemmen verdeeld werden onder de kandidaten die hoog op de lijst stonden, wordt dat nu anders aangepakt. De lijststem zal enkel nog gelden als stem voor de partij, terwijl enkel voorkeursstemmen de kandidaten in de gemeenteraad kunnen krijgen.
Dit betekent dat kandidaten nog steeds strategisch op de lijst worden geplaatst, vooral op de eerste en laatste plaats, omdat deze plekken de meeste aandacht trekken. Toch wordt de invloed van de individuele kiezer door dit nieuwe systeem groter, omdat voorkeursstemmen een grotere rol spelen in wie er uiteindelijk verkozen wordt.
5. Het cordon sanitaire onder druk
Tot slot is er nog de discussie rond het cordon sanitaire, de informele afspraak tussen partijen om niet samen te werken met Vlaams Belang. Professor Reynaert stelt dat deze praktijk op lokaal niveau onder druk komt te staan. “In sommige gemeenten kan het gebeuren dat Vlaams Belang een absolute meerderheid behaalt. Als dat gebeurt, doorbreekt de kiezer zelf het cordon.”
Hoewel het nog afwachten is of dit daadwerkelijk zal gebeuren, blijft het een vraagstuk dat leeft in de Vlaamse politiek, zeker nu het lokale niveau vaak anders functioneert dan het Vlaamse of federale niveau.
Ons gedacht…
De gemeenteraadsverkiezingen van 2024 brengen een aantal belangrijke wijzigingen met zich mee die zowel voor kiezers als politici grote gevolgen kunnen hebben. Het afschaffen van de opkomstplicht, het initiatiefrecht voor de populairste politicus en de nieuwe verdeling van lijststemmen zijn slechts enkele van de veranderingen die het politieke landschap zullen veranderen. Eén ding is zeker: de politieke campagnes zullen er anders uitzien, en het wordt boeiend om te zien hoe partijen en kandidaten zich aanpassen aan deze nieuwe realiteit.
De impact van deze vernieuwingen zal pas echt duidelijk worden na 13 oktober 2024, wanneer de Vlaamse bevolking een belangrijke stempel zal drukken op de toekomst van hun lokale politiek.
Voor de gemeenteraadsverkiezingen zou men het “panacheren” terug moeten invoeren, want ik weet echt niet meer op welke partij ik in Knokke-Heist moet stemmen.